“Wat betekent het wanneer een persoon buiten de boot valt?”

Systemisch leider Dagmar de Vries:

“Wanneer een persoon buiten de boot valt: draait dat dan om de persoon of (ook) om dat wat deze persoon onbewust vertegenwoordigt?

Wanneer deze situatie zich voordoet, dan is de eerste neiging van de leider vaak om het persoonlijk te maken én op te willen lossen: wat gebeurt er bij deze persoon? Wat doet hij onhandig? Wat zou hij moeten aanpassen zodat hij er weer bij hoort? Het veroorzaakt namelijk ongemak in ons en dat willen we zo snel mogelijk weg hebben. Het ongemak is een diep overlevingsmechanisme: erbij horen is overleven. Omdat dit zo diep zit, gaan we vaak direct handelen in plaats van eerst waarnemen wat er nu werkelijk gebeurt. En dat kent grofweg twee paden.

Het persoonlijke pad kan heel helpend zijn, mits je als leider toestemming hebt van een medewerker om hiernaar te vragen. Je opereert namelijk op een snijvlak van het professionele en persoonlijke domein. In het persoonlijke domein verlaat je het domein waar jij als leider mandaat hebt en heb je dus toestemming nodig. Op dit pad onderzoek je met deze medewerker: neem je afstand of kom je op afstand te staan? Wat ervaar je daar eigenlijk? Vind je het vervelend of juist helpend voor je werk?

Vaak hebben wij al een oordeel over op afstand staan en doet er iets mee uit je eigen achtergrond. Onderzoek eerst vrij van je eigen aannames hoe de medewerker dit ervaart. Wanneer er last ervaren wordt kun je onderzoeken: wat raakt je in deze groep? Waar schrik je van? Wanneer wil je er zelf niet bij horen? Waar zou je willen staan in deze groep? Waar herken je dit verlangen van? Misschien van eerdere banen of van heel vroeger hoe je bij je gezin van herkomst hoorde?

Soms dragen ook huidige persoonlijke omstandigheden bij aan de situatie. Op scholen of in klassen bijvoorbeeld, zien we vaak dat kinderen die buiten de boot vallen kinderen zijn die buiten de ordening zijn gaan staan. Een kind dat thuis moet zorgen voor zijn ouder(s) komt bijvoorbeeld in de energie van de volwassenen binnen – en is deels afwezig, omdat het met zijn aandacht nog thuis is. En een systeem reageert áltijd wanneer iemand innerlijk afwezig is aangezien een lege plek onveilig voelt voor het geheel. Vervelend genoeg reageert het systeem ook door middel van pesten, als een poging om iemand terug in het hier en nu te halen.

Het persoonlijke perspectief kan dus waardevolle informatie geven over het buiten de boot vallen. Maar we weten ook: het systeem is veel sterker dan het individu. De taak van een systemisch leider is om uit te zoomen om te kijken hoe het grotere systeem zich door deze persoon heen laat zien. Wat wordt hier zichtbaar? En sinds wanneer speelt dit eigenlijk?

Vaak maakt iets van ongemak, schaamte of schuld dat iemand buiten de boot wordt geknikkerd. Iets stroomt niet. Wanneer je daar zicht op hebt, dan kun je opnieuw uitzoomen en je afvragen: waar zie ik dit nog meer? Misschien in heel andere vormen, maar wat of wie valt er binnen het systeem telkens nét buiten de boot? Is het kritisch denken? Jezelf laten zien? Betrokkenheid bij een bepaalde klantgroep? Wat wordt er – in allerlei gedaanten – eigenlijk niet echt welkom geheten?

Een belangrijk maar in dit kader soms lastig te bespreken thema is de huidige inclusiebeweging. Het streven dat iedereen erbij mag horen is waardevol. Maar… als alles mee mag doen, dan verzwakt dat ook het systeem. Een vitaal systeem heeft heldere grenzen nodig. Als die afwezig zijn, dan creëert dat in de onderstroom een beweging waarin mensen zelf op zoek gaan naar de grenzen en dat kan er bruut aan toe gaan. Soms wordt de inclusiebeweging een symptoom van die onheldere grenzen. Dus we hebben óók te kijken naar de informatie van het buiten boord vallen. Als we daar niet meer naar mogen kijken omdat we willen includeren, dan missen we echt belangrijke informatie.

Dus ik zou juist zeggen – tegen jou als leider, maar ook jou persoonlijk wanneer je een gevoel van weerstand hebt op deze persoon: onderzoek het. Volg je eigen ongemak. Neem het serieus, laat je erdoor leiden en kijk, waar heb ik nou eigenlijk weerstand op bij deze persoon? Vergroot het zelfs een beetje uit, de eigenschap waarvan je denkt: dit is echt waardeloos en ik wil dat hij of zij hier echt gewoon meteen mee gaat stoppen. Als je dat nét even iets groter maakt en je gevoel daarbij innerlijk gaat volgen, dan kom je bij die informatie over wat dit systeem niet meer binnenlaat. En ja, als bonus ook informatie over wat jij mogelijk niet makkelijk binnenlaat.

Daarna kun je kijken sinds wanneer dit niet meer kan binnenkomen. Heeft het iets te maken met het verleden of met de aanstormende toekomst? Iets wat op ons afkomt en waar deze persoon misschien al wel mee verbonden is? Of komt dit vanuit een groter systeem?

Wat als leider ook helpend is, is om dit gesprek met het team te voeren. Als je merkt dat er weerstand aanwezig is in de ruimte, iemand buiten boord valt in gesprekken: heb het lef om dit op te merken. Maak een zo feitelijk mogelijke reflectie en heb het gesprek hierover. Wat is het ongemak?

En vooral als het om één persoon gaat die erbuiten valt, dan heb je als leider de verantwoordelijkheid om die persoon bedding te geven. Stel vragen als: ‘Voor wat ben jij hier eigenlijk zo hard aan het werk?’ of ‘Voor hoeveel mensen draag jij in dit team?’ Daarmee geef je stem aan de mogelijkheid dat iemand niet voor zichzelf werkt, maar voor het grotere geheel. Je erkent dat iemand in zijn ‘buiten de boot vallen’ misschien juist heel betrokken is. Zelfs als iemand ogenschijnlijk de kantjes ervan afloopt, zou het kunnen dat hij of zij daarmee iets laat zien over diepe betrokkenheid bij de organisatie.

Het is heel krachtig wanneer een systemisch leider deze twee perspectieven allebei weet te onderzoeken. Dus wat gebeurt deze persoon in deze groep en wat trilt daarin mee vanuit zijn of haar geschiedenis? En – tegelijkertijd – wat gebeurt er vanuit het grotere systeem door deze persoon heen?”

Deze vraag is afkomstig uit de Tegen de stroom meewaaier. De meewaaier bevat 224 vragen over 45 thema’s. Iedere vraag heeft de potentie je een stap verder te helpen.